III SK 19/07
(2) Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 11 października 2007 r.
(3) Teza
(4) 1. Abstrakcyjna ocena postanowienia wzorca mownego powinna uwzględniać dwa kryteria wskazane w art. 385[1] KC: 1) sprzeczność z dobrymi obyczajami; 2) rażące naruszenie interesów konsumenta. Ocena nieuczciwego charakteru postanowienia wzorca umownego w ramach kontroli abstrakcyjnej wymaga dokonania przez sąd weryfikacji „przyzwoitości” konkretnej klauzuli. Sąd musi zbadać, czy oceniane postanowienie wzorca jest sprzeczne z ogólnym wzorcem zachowań przedsiębiorców wobec konsumentów, jaki należy zrekonstruować w warunkach gospodarki wolnorynkowej. Powinien ustalić, jak wyglądałyby prawa lub obowiązki konsumenta w braku takiej klauzuli. Jeżeli konsument byłby w lepszej sytuacji, gdyby konkretnego postanowienia wzorca nie było, należy przyjąć, że ma ono charakter nieuczciwy. Natomiast w sytuacji, gdy nie jest możliwe stwierdzenie, w jaki sposób zakres praw i obowiązków stron w określonym obszarze normowany jest przez przepisy prawa, które znalazłyby zastosowanie w braku ocenianego postanowienia zaczerpniętego z wzorca, ocena uczciwego charakteru postanowienia wymaga odwołania się do opartego na dobrych obyczajach w gospodarce rynkowej wzorca zachowań przedsiębiorców, zrekonstruowanego z założeniem, że to konsument ma być głównym beneficjentem rywalizacji między przedsiębiorcami.
(5) 2. Postępowanie w sprawie abstrakcyjnej kontroli klauzul używanych we wzorcach umownych ma na celu wyeliminowanie pewnych postanowień wzorców, a nie postanowień umów. Nie oznacza zatem, iż stosowanie określonych sformułowań lub unormowań jest w ogóle wyłączone w obrocie cywilnoprawnym. Niedozwolone jest jedynie posługiwanie się nimi we wzorcach umów, zaś legalność ich stosowania w konkretnej umowie może być badana w trybie kontroli incydentalnej, z uwzględnieniem postanowień całej umowy, rozkładu praw i obowiązków stron, ryzyka, jakie ponoszą, itp. 3. Fakt umieszczenia konkretnego postanowienia w załączniku, o którym mowa w art. 3 ust. 3 dyrektywy 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz.UE L z 1993 r. Nr 95, str. 29), nie przesądza, iż postanowienie to jest nieuczciwym postanowieniem umownym w rozumieniu art. 3 dyrektywy 93/13 oraz przepisów implementujących ani że tylko te postanowienia, które zostały wymienione w tym załączniku lub przepisach krajowych implementujących dyrektywę 93/13, mogą zostać uznane za nieuczciwe. Kwalifikacja określonego postanowienia umowy, jak i wzorca umów jako nieuczciwego i tym samym niedozwolonego wymaga bowiem dokonania oceny (analizy) wzorca z punktu widzenia występowania ogólnych przesłanek z art. 385[1] KC oraz art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13.
(6) Page 1 of 7
(7) III SK 19/07 - Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 11/07/16 18:17
(8) Uzasadnienie
(9) Pozwem z dnia 29 marca 2006 r. Dariusz K. (powód) wniósł o uznanie za niedozwolone i zakazanie Telekomunikacji Polskiej SA (pozwana) stosowania w obrocie z konsumentami postanowienia wzorca umowy o nazwie Regulamin świadczenia telekomunikacyjnych usług powszechnych o treści „Właściwym do rozstrzygania sporów wynikających z niniejszego regulaminu jest sąd powszechny właściwy miejscowo dla miejsca zawarcia umowy”, podnosząc, że postanowienie to jest sprzeczne z art. 3853 pkt 23 KC jako narzucające rozpoznanie każdej sprawy przez sąd, który nie zawsze jest właściwy miejscowo i wskazując na treść art. 46 § 1 KPC.
(10) Pozwana wniosła o oddalenie powództwa podnosząc, że miejsce zawarcia umowy we wzorcu umowy jest wykropkowane; pozwana nie narzuca miejsca zawarcia umowy swoim abonentom; jest to element umowy, na który strona ma realny wpływ, a ponadto właściwości przemienne przewidziane przepisami KPC to właściwość sądu oddziału przedsiębiorcy związanego z roszczeniem lub właściwość sądu miejsca wykonania umowy, obie zaś te właściwości pokrywają się z miejscem zawarcia umowy, zatem kwestionowany zapis regulaminu nie narusza interesów konsumentów i jest zgodny z dobrymi obyczajami.
(11) Wyrokiem z dnia 16 marca 2006 r. Sąd Okręgowy - Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów uznał za niedozwolony i zakazał pozwanej stosowania ww. wzorca. Sąd uznał, że kwestionowana klauzula odnosi się do przysługującego konsumentom prawa do sądowej ochrony ich interesów. Sąd powołał się na art. 46 KPC wskazując, iż możliwość skorzystania z właściwości przemiennej przewidzianej w KPC została w regulaminie wyłączona przez treść ww. postanowienia. Nie sposób wykluczyć bowiem sytuacji, w której konsument zmieni miejsce zamieszkania na miejsce będące w okręgu innego sądu, niż sąd zawarcia umowy. Wniesienie pozwu przeciwko niemu przez pozwaną może wówczas przyczynić się do istotnej straty czasu, dodatkowych wydatków, a nawet ograniczyć prawo konsumenta do obrony swoich interesów.
(12) Pozwana wniosła apelację, zaskarżając wyrok w całości i zarzucając mu naruszenie prawa materialnego, tj. art. 3851 § 1 KC poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że niedozwolonym postanowieniem umownym jest ww. postanowienie regulaminu, oraz art. 3852 KC polegające na niewłaściwym jego zastosowaniu poprzez dokonanie abstrakcyjnej kontroli postanowienia przy użyciu przesłanek właściwych dla kontroli in concreto.
(13) Wyrokiem z dnia 15 lutego 2007 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację. Sąd Apelacyjny wskazał, iż art. 3851 § 1 KC określa przesłanki uznania zakwestionowanego postanowienia umownego za niedozwolone, które muszą wystąpić łącznie: 1)
(14) Page 2 of 7
(15) III SK 19/07 - Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 11/07/16 18:17
(16) postanowienie nie zostało indywidualnie uzgodnione, 2) postanowienie nie dotyczy głównych świadczeń stron, 3) ukształtowane zakwestionowanym postanowieniem prawa i obowiązki rażąco naruszają interesy konsumenta oraz są sprzeczne z dobrymi obyczajami. Zdaniem Sądu przepis ten pozostaje w zgodzie z art. 3 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE 1993 L 95, wydanie specjalne polskie Dz.U.UE- sp.15-2-288, dalej jako dyrektywa 93/13). Sąd nie miał wątpliwości, iż spełnione są dwie pierwsze przesłanki. Przechodząc do oceny sprzeczności z dobrymi obyczajami oraz rażącego naruszenie interesów konsumenta, Sąd stwierdził, iż „za rażące naruszenie interesów konsumentów należy uznać sytuację, w której w sposób rażący została naruszona równowaga interesów stron przez wykorzystanie przez jedną ze stron swojej przewagi przy układaniu wzorca umowy, przy czym rażące oznacza znaczne odchylenie przyjętego uregulowania od zasady uczciwego wyważenia praw i obowiązków” Sprzeczność z dobrymi obyczajami określona została jako „wykroczenie przeciw uznanym w społeczeństwie zasadom moralnym lub przyjętej w obrocie uczciwości, a więc próby obrony praw strony wykładającej wzorze na koszt konsumenta bez dostatecznego uwzględniania interesów konsumenta i przyznania mu z tego tytułu wyrównania”. Sąd wskazał, iż przykładowa lista klauzul nie zwalania go z dokonania samodzielnej oceny, czy dana klauzula ma charakter nieuczciwy. Jednakże dla uznania postanowienia za niedozwolone nie jest konieczne, aby za każdym razem sąd wskazywał, że nastąpiła sprzeczność z dobrymi obyczajami i rażące naruszenie interesów konsumentów, gdyż w razie wątpliwości co do takiego charakteru postanowienia wystarczy, aby jego treść odpowiadała treści jednej z przykładowo wskazanych w art. 3853 KC klauzul. W tym aspekcie Sąd Apelacyjny dowołał się do wyroku Sądu Najwyższego z 3 lutego 2006 r. sygn. akt I CK 297/05, w którym przyjęto, że skoro art. 3853 KC typizuje niedozwolone klauzule umowne, a pojęcie klauzuli niedozwolonej wynika z art. 3851 KC to tym samym trzeba uznać, ze każdy przypadek w którym przedsiębiorcy można zarzucić naruszenie art. 3852 KC oznaczonym postanowieniem wzorca kontraktowanego, zarazem pochłania kwalifikację tego postanowienia jako naruszającego art. 3851 KC.
(17) Sąd Apelacyjny podzielił zapatrywania prawne Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wskazując, iż zakwestionowane postanowienie narzuca rozpoznanie sprawy przez sąd, który nie jest miejscowo właściwy, bowiem żaden przepis KPC nie łączy właściwości miejscowej sądu z miejscem zawarcia umowy, a zatem postanowienie wzorca w pełni odpowiada niedozwolonej klauzuli z art. 3853 pkt 23 KC. Klauzula taka jest zaś nieuczciwa, gdyż narzuca konsumentowi rozpoznanie sprawy niezależnie od tego, kto spór zainicjuje, przez sąd określony miejscowo przez odwołanie się do kryterium innego, niż określone w KPC.
(18) III SK 19/07 - Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 11/07/16 18:17
(19) Pozwana zaskarżyła przedmiotowy wyrok skargą kasacyjną, zarzucając naruszenie „art. 3852 KC przez przyjęcie, że norma prawna określająca przesłanki do uznania postanowienia umownego za niedozwolone (kontrola incydentalna) wywiedziona z art. 3853 pkt 23 KC w zw. z art. 3851 oraz art. 3852 KC jest jednocześnie normą prawną określającą przesłanki uznania postanowienia wzorca umownego za niedozwolone (kontrola in abstracto).”
(20) W uzasadnieniu skargi kasacyjnej wskazano, iż istota zarzutu sprowadza się do rekonstrukcji normy prawnej, w świetle której należy oceniać „uczciwość” postanowienia wzorca umowy. Sądy obu instancji uznały ww. klauzulę za nieuczciwą odwołując się do treści art. 3851 KC (przewidującego dwie przesłanki: 1) sprzeczność z dobrymi obyczajami oraz 2) rażące naruszenie interesów konsumenta) oraz art. 3853 pkt 23 KC Na tej podstawie przyjęły, że sprzeczność z dobrymi obyczajami i rażące naruszenie interesów konsumenta występuje w przypadku, gdy postanowienie wzorca odpowiada jednym z postanowień wymienionych w art. 3853 KC.
(21) Sąd Najwyższy zważył co następuje:
(22) 1.Sprawa ma charakter wspólnotowy zarówno w jej aspekcie przedmiotowym (stosowanie przepisów KC implementujących dyrektywę 93/13), jak i czasowym (powództwo wytoczono po 1 maja 2004 r.). Merytoryczne rozpoznanie skargi wymaga zatem odwołania się do dyrektywy 93/13 oraz orzecznictwa ETS w celu rekonstrukcji normy prawnej służącej dokonywaniu abstrakcyjnej kontroli wzorców umownych.
(23) 2.Postępowanie, które doprowadziło do jej wniesienia ma na celu dokonanie abstrakcyjnej, to jest oderwanej od konkretnej umowy, okoliczności jej zawarcia i wynikających z niej praw i obowiązków stron, oceny nieuczciwego charakteru postanowień wzorca umownego używanego w obrocie konsumenckim przez przedsiębiorcę. Kontrola abstrakcyjna polega na kontroli wzorca jako takiego, w oderwaniu od konkretnej umowy, której wzorzec dotyczy (uchwała SN z dnia 19 grudnia 2003 r., sygn. akt III CZP 95/03, OSN 2005/2/25; wyrok SOKiK z 19 czerwca 2002 r., sygn. akt XVII AMC 34/01, Dz.Urz.UOKiK 2002/3-4/174). W przypadku kontroli abstrakcyjnej ocenie podlega treść postanowienia wzorca, a nie sposób jego wykorzystania,, czy też powszechność występowania tego postanowienia w analogicznych wzorcach umowy firm konkurencyjnych. Istotą kontroli tego rodzaju jest bowiem eliminacja określonych postanowień wzorców z obrotu i dostarczenie przedsiębiorcom oraz konsumentom informacji, jakiego rodzaju postanowienia wzorców są niedozwolone we współczesnej gospodarce rynkowej.
(24) 3.Jak trafnie podniesiono w skardze kasacyjnej, przepisy KPC nie określają przesłanek uznania postanowień wzorca za nieuczciwe. Art. 47936 KPC ogranicza się jedynie do
(25) III SK 19/07 - Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 11/07/16 18:17
(26) wskazania właściwości Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w „sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone”. W świetle literalnej wykładni art. 3851 KC nie czynią tego również przepisy KC. Przepis ten dotyczy bowiem postanowień umowy, a nie postanowień wzorca (o którym mowa we wcześniejszych przepisach KC). Konieczna jest zatem rozszerzająca, funkcjonalna wykładnia art. 3851 KC, w celu sformułowania materialnych kryteriów kwalifikacji postanowień wzorca jako nieuczciwych. Nie uzgodnione indywidualnie postanowienie umowy w rozumieniu art. 3851 KC jest bowiem zaczerpnięte przez przedsiębiorcę z wzorca umownego. Abstrakcyjna ocena postanowienia wzorca powinna zatem uwzględniać dwa kryteria wskazane w art. 3851 KC: 1) sprzeczność z dobrymi obyczajami; 2) rażące naruszenie interesów konsumenta. Nie stosuje się jednak art. 3852 KC, ponieważ w przypadku kontroli abstrakcyjnej nie bada się umowy, a jedynie wzorzec (wyrok SN z dnia 6 października 2004 r., sygn. akt I CK 162/04).
(27) 4.Ocena nieuczciwego charakteru postanowienia wzorca umownego w ramach kontroli abstrakcyjnej wymaga dokonania przez sąd weryfikacji „przyzwoitości” konkretnej klauzuli (wyrok SN z 19 marca 2007 r., sygn. akt III SK 21/06). Sąd musi zbadać, czy oceniane postanowienie wzorca jest sprzeczne z ogólnym wzorcem zachowań przedsiębiorców wobec konsumentów, jaki należy zrekonstruować w warunkach gospodarki wolnorynkowej. Powinien ustalić, jak wyglądałyby prawa lub obowiązki konsumenta w braku takiej klauzuli (wyrok SN z 19 marca 2007 r., sygn. akt III SK 21/06). Jeżeli konsument byłby w lepszej sytuacji, gdyby konkretnego postanowienia wzorca nie było, należy przyjąć, że ma ono charakter nieuczciwy (wyrok SN z 19 marca 2007 r., sygn. akt III SK 21/06). Natomiast w sytuacji, gdy nie jest możliwe stwierdzenie, w jaki sposób zakres praw i obowiązków stron w określonym obszarze normowany jest przez przepisy prawa, które znalazłyby zastosowanie w braku ocenianego postanowienia zaczerpniętego z wzorca, ocena uczciwego charakteru postanowienia wymaga odwołania się do opartego na dobrych obyczajach w gospodarce rynkowej wzorca zachowań przedsiębiorców, zrekonstruowanego z założeniem, że to konsument ma być głównym beneficjentem rywalizacji między przedsiębiorcami.
(28) 5.Należy również podkreślić, iż postępowanie w sprawie abstrakcyjnej kontroli klauzul używanych we wzorcach umownych ma na celu wyeliminowanie pewnych postanowień wzorców, a nie postanowień umów. Nie oznacza zatem, iż stosowanie określonych sformułowań lub unormowań jest w ogóle wyłączone w obrocie cywilnoprawnym. Niedozwolone jest jedynie posługiwanie się nimi we wzorcach umów, zaś legalność ich stosowania w konkretnej umowie może być badana w trybie kontroli incydentalnej, z uwzględnieniem postanowień całej umowy, rozkładu praw i obowiązków stron, ryzyka, jakie ponoszą, itp.
(29) Page 5 of 7
(30) III SK 19/07 - Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 11/07/16 18:17
(31) ETS w sprawie C-240/98 Oceano Groupo Editorial SA (Rec. 2000, s. I-4941), dotyczącego bardzo zbliżonej - pod względem treściowym - do występującej w niniejszej sprawie klauzuli prorogacyjnej, zgodnie z którą sądem właściwym do rozpoznania sporów wynikających z umowy między przedsiębiorcą a konsumentem był zawsze sąd właściwy dla miejsca siedziby przedsiębiorcy. Wychodząc poza zakres przedmiotowy pytania sądu krajowego (które dotyczyło badania z urzędu nieuczciwego charakteru klauzuli w toku sporu między przedsiębiorcą a konsumentem), ETS wskazał na następujące elementy: 1) klauzula taka zobowiązuje konsumenta do poddania sporu pod rozstrzygnięcie sądu, “który może być położony daleko od jego miejsca zamieszkania” (pkt 22); 2) może to “uczynić trudnym (uciążliwym) stawienie się konsumenta przed sądem”; 3) w sporach dotyczących niewielkich kwot pieniężnych relatywny koszt stawiennictwa konsumenta przed sądem może go zniechęcić do skorzystania z przewidzianych w prawie środków ochrony prawnej (pkt 22); 4) takie postanowienie umowne mieści się w kategorii postanowień wymienionych w Załączniku 1 do dyrektywy 93/13, § 1, pkt (q); 5) postanowienie takie pozwala przedsiębiorcy prowadzić postępowania związane z prowadzoną działalnością przed sądem miejsca jego siedziby. Ułatwia to przedsiębiorcy stawiennictwo przed sądem i czyni ewentualne postępowanie sądowe mniej uciążliwym dla niego (pkt 23).
(32) 7.Z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego wynika, iż - nie odwołując się do powołanego powyżej wyroku ETS - zastosował on przyjętą przez ETS linię rozumowania co do nieuczciwego charakteru klauzuli prorogacyjnej, o którą chodzi w niniejszym postępowaniu. Wskazał bowiem, że 1) nieuczciwą klauzulą jest postanowienie, w którym prawa strony układającej wzorzec chronione są w większym stopniu niż prawa konsumenta; 2) postanowienie wzorca odbiega od zasad ustalania właściwości miejscowej sądu wynikających z przepisów KPC (co jest zbieżne z argumentacją SN przyjętą w sprawie wyroku z 19 marca 2007 r., sygn. akt III SK 21/06), 3) postanowienie narzuca konsumentowi rozpoznanie sprawy, niezależnie od tego, kto zainicjuje spór przez sąd określony miejscowo w sposób odmienny niż „minimum” przewidziane w przepisach KPC; 4) postanowienie może utrudniać konsumentom prawo dochodzenia roszczeń przed sądem.
(33) 8.Natomiast za niewłaściwy należy uznać ten fragment uzasadnienia, w którym sąd II instancji - odwołując się do wyroku Sądu Najwyższego z 3 lutego 2006 r., sygn. akt I CK 297/05 - przyjął, iż „każdy przypadek, w którym przedsiębiorcy można zarzucić naruszenie art. 3853 KC oznaczonym postanowieniem wzorca kontraktowego, zarazem pochłania kwalifikację tego postanowienia jako naruszającego art. 3851 KC” Postanowienie umowne, które zostało umieszczone w przykładowym katalogu nieuczciwych postanowień umownych w art. 3853 KC nie jest per se nieuczciwym postanowieniem umownym. Katalog ten stanowi odwzorowanie załącznika do dyrektywy
(34) III SK 19/07 - Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 11/07/16 18:17
(35) 93/13. Zgodnie z treścią art. 3 ust. 3 dyrektywy 93/13 „Załącznik zawiera przykładowy i niewyczerpujący wykaz warunków, które mogą być uznane za nieuczciwe.” Z powyższego wynika, iż treść załącznika, jak i jego odwzorowanie w prawie krajowym w postaci katalogu postanowień umownych, nie przesądza statusu danego postanowienia, jako niedozwolonego postanowienia umownego (postanowienia wzorca umów). Wykaz ten należy kwalifikować jako swoistą wskazówkę co do rodzaju postanowień, które mogą budzić zastrzeżenia z punktu widzenia ich zgodności z interesami i uprawnieniami konsumentów. Fakt umieszczenia konkretnego postanowienia w załączniku, o którym mowa w art. 3 ust. 3 dyrektywy 93/13 nie przesądza jednak, iż postanowienie to jest nieuczciwym postanowieniem umownym w rozumieniu art. 3 dyrektywy 93/13 oraz przepisów implementujących, ani że tylko te postanowienia, które zostały wymienione w tym załączniku lub przepisach krajowych implementujących dyrektywę 93/13, mogą zostać uznane za nieuczciwe. Kwalifikacja określonego postanowienia umowy jak i wzorca umów jako nieuczciwego i tym samym niedozwolonego wymaga bowiem dokonania oceny (analizy) wzorca z punktu widzenia występowania ogólnych przesłanek z art. 3851 KC oraz art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13. Pogląd taki został wyrażony w wyroku ETS w sprawie C-478/99 Komisja p. Szwecji, pkt 20. Mimo, iż jest to orzeczenie wydane w postępowaniu ze skargi na naruszenie przez Państwo Członkowskie obowiązków wynikających z Traktatu, wniesionej przez Komisję Europejską na podstawie art. 226 TWE, Sąd Najwyższy uznaje, że jest związany dokonaną w tym orzeczeniu wykładnią przepisów dyrektywy 93/13, mając na względzie fakt, iż kompetencja do dokonywania interpretacji przepisów prawa wspólnotowego należy - w ramach podziału funkcji między sądy krajowe a sądy wspólnotowe - do ETS.
(36) 9.Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz