II CKN 863/98

II CKN 863/98


przelew, zaufanie, natura zobowiązania


(1) Wyrok
(2) Sądu Najwyższego - Izba Cywilna
(3) z dnia 23 marca 2000 r.
(4) II CKN 863/98
(5) Teza
(6) Dzierżawca nie może bez zgody wydzierżawiającego przelać skutecznie na osobę trzecią wierzytelności przysługującej mu wobec tego wydzierżawiającego (art. 698 KC w zw. z art. 509 KC).
(7) Skład sądu
(8) Przewodniczący: Sędzia SN Filomena Barczewska
(9) Sędziowie SN: Stanisław Dąbrowski, Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
(10) Sentencja
(11) Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 23 marca 2000 r. na rozprawie sprawy z powództwa Janusza P. i Henryka S. przeciwko Grażynie K. i Jerzemu T. o stwierdzenie nieważności umowy, na skutek kasacji pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 13 maja 1998 r., uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w Łodzi do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
(12) Uzasadnienie
(13) Wyrokiem z 16.12.1997 r. Sąd Wojewódzki stwierdził nieważność zawartej 19.6.1996 r. przez pozwanych, Grażynę K. i Jerzego T., umowy sprzedaży; zawarcie tej umowy nastąpiło z zachowaniem formy aktu notarialnego, a jej przedmiotem były "prawa i roszczenia" - o których dokładniej niżej.
(14) Wymieniony wyrok opierał się na następujących ustaleniach. Pozwana oraz powodowie, Janusz P. i Henryk S., zawarli 18.7.1995 r. umowę spółki cywilnej. Jej celem było prowadzenie działalności handlowej. Dla realizacji tego celu wspólnicy zobowiązali się wnieść określone wkłady. Co się tyczy pozwanej, postanowiono, że wnosi ona do spółki, m.in.:
(15) a) umowę dzierżawy (...), dotyczącą wydzierżawienia terenu o powierzchni 35 m2, na którym usytuowany jest kiosk spożywczy,
(16) b) umowę dzierżawy z 1.10.1993 r., zawartą pomiędzy stronami, jak w pkt 1a, dotyczącą wydzierżawienia terenu o powierzchni 150 m2, na którym jest usytuowany pawilon handlowy w budowie, (...),
(17) c) pawilon handlowy w budowie z wyceną przez wnoszącą (...) na kwotę 9460 zł,
(18) d) kiosk handlowy - o wartości 600 zł.
(19) W lutym 1996 r. nastąpiło wykreślenie spółki na wniosek wspólników z ewidencji gospodarczej - jakkolwiek nie doszło do jej rozwiązania. Dnia 19.6.1996 r. pozwana Grażyna K. sprzedała "prawa i roszczenia z tytułu wybudowania opisanego wyżej pawilonu handlowego - w stanie surowym, zamkniętym" pozwanemu Jerzemu T. za cenę 20 000 zł.
(20) Oddalając apelacje pozwanych od przedstawionego wyroku, Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Wojewódzkiego.
(21) Skargi kasacyjne na wyrok Sądu Apelacyjnego wnieśli oboje pozwani. Pozwany Jerzy T. zarzucił temu wyrokowi, iż został on wydany z naruszeniem art. 58, 860, 861, 862, 863 i 875 KC oraz art. 227 i 316 KPC. Natomiast podstawę skargi kasacyjnej pozwanej Grażyny K. stanowią zarzuty naruszenie art. 65 KC oraz art. 233 § 1, art. 316 § 1, art. 328 § 2, art. 382 i 391 KPC.
(22) Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
(23) Wspólność majątku wspólników, składającego się z praw wniesionych przez nich jako wkłady i praw nabytych w czasie trwania spółki, jest wspólnością łączną, charakteryzującą się nieprzysługiwaniem wspólnikom udziałów oznaczonych ułamkiem w całości majątku wspólnego i poszczególnych jego składnikach.
(24) Dlatego art. 863 § 1 KC, według którego wspólnik nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku wspólników ani udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku, oznacza w istocie - gdy chodzi o pierwszy zakaz - niedopuszczalność zawarcia przez wspólnika z osobą trzecią umowy o przeniesienie na nią wspomnianych wyżej pozycji prawnej wspólnika w odniesieniu do całego majątku - a gdy chodzi o drugi zakaz - niedopuszczalność zawarcia przez wspólnika z osobą trzecią umowy o przeniesienie na nią wspomnianej wyżej pozycji prawnej wspólnika w odniesieniu do oznaczonego składnika majątku wspólnego.
(25) Z wywodów Sądu Apelacyjnego zawierających stwierdzenie, że umowa zawarta przez pozwanych 19.6.1996 r. nie zmierzała do wstąpienia przez pozwanego Jerzego T. do spółki, wynika, iż Sąd Apelacyjny nie uznał tej umowy za rozporządzenie udziałem we wspólnym majątku. Oceniając ją jako sprzeczną z art. 863 § 1 KC musiał zatem dopatrzyć się w niej rozporządzenia udziałem w składniku majątku wspólnego, będącym wynikiem wniesienia przez pozwaną Grażynę K. wkładu pozostającego w związku z dzierżawionym przez nią gruntem zabudowanym niedokończonym pawilonem.
(26) To jednak wymagało uprzedniego ustalenia charakteru prawnego tego wkładu przy uwzględnieniu obowiązujących w tym zakresie regulacji prawnych i dyrektyw wykładni czynności prawnych, sformułowanych w art. 65 KC.
(27) Należało w szczególności pamiętać, że pozwana nie mogła wnieść do spółki jako wkładu "umowy dzierżawy", a co najwyżej prawo dzierżawy. To ostatnie jednak tylko za zgodą wydzierżawiającego. Wniesienie bowiem do spółki prawa dzierżawy oznacza dokonanie przez wspólnika przelewu wierzytelności przysługującej mu na podstawie umowy dzierżawy. Przelew zaś wierzytelności dzierżawcy bez zgody wydzierżawiającego napotyka przeszkody.
(28) Przewidziany w art. 698 KC zakaz oddawania przez dzierżawcę bez zgody wydzierżawiającego przedmiotu dzierżawy osobie trzeciej do bezpłatnego używania lub poddzierżawiania go jest oparty na założeniu istnienia osobistego zaufania wydzierżawiającego do dzierżawcy.
(29) Przepis ten zabrania zatem nie tylko wszelkich, dokonywanych bez zgody wydzierżawiającego czynności prawnych, zmierzających do udostępnienia używania przedmiotu dzierżawy osobom trzecim przy zachowaniu przez dzierżawcę swego prawa, ale sprzeciwia się też przelewowi wierzytelności dzierżawcy bez zgody wydzierżawiającego; przelew wierzytelności dzierżawcy bez zgody wydzierżawiającego musi być uznany za niedający się pogodzić z właściwością zobowiązania stron umowy dzierżawy i tym samym za niedopuszczalny (art. 509 § 1 in fine).
(30) Poza tym należało mieć na względzie, iż możliwe było także wniesienie do spółki przez pozwaną jako wkładu używania dzierżawionej nieruchomości. Trzeba bowiem przyjąć, iż do używania wniesione mogą być nie tylko rzeczy stanowiące własność wspólnika, ale także rzeczy, do których ma on inne prawo pozwalające na ich używanie. Może być więc nim także prawo wynikające z umowy dzierżawy.
(31) Na oddanie przez wspólnika do używania rzeczy dzierżawionej potrzebna jest jednak zgoda wydzierżawiającego.
(32) Konsekwencją jej braku jest wszelako tylko, stosownie do art. 698 § 2 KC, możliwość wypowiedzenia dzierżawy przez wydzierżawiającego bez zachowania terminów wypowiedzenia. Warto przy tym pamiętać, że zgoda wydzierżawiającego na wniesienie do spółki używania przedmiotu dzierżawy może wynikać już z ustalonego w umowie dzierżawy sposobu korzystania z tego przedmiotu przez dzierżawcę.
(33) W razie wniesienia do spółki określonej rzeczy tylko do używania wszyscy wspólnicy nabywają w stosunku do niej prawo, którego treścią jest możliwość korzystania z niej w zakresie odpowiadającym celom spółki. Przykładowo, korzystanie to może przejawiać się w zabudowie oddanego gruntu pawilonem handlowym, a następnie prowadzeniem w nim sklepu.
(34) Sąd Apelacyjny nie określił charakteru prawnego wkładu pozwanej, związanego z dzierżawioną przez nią nieruchomością zabudowaną pawilonem, we wskazany wyżej sposób.
(35) Jego kluczowe w tym względzie stwierdzenie, że: "Wniesienie określonych wierzytelności z tytułu poczynionych nakładów, a następnie powstanie dalszych wierzytelności z tytułu wspólnych nakładów nie jest tożsame z użytkowaniem. Wierzytelności te mogą mieć zupełnie inną wartość majątkową. Te wierzytelności właśnie były przedmiotem rozporządzenia kwestionowanym aktem notarialnym" - przedstawia się nie tylko jako oderwane od dokonanych w sprawie ustaleń, ale jest też dość niejasne.
(36) Potrzeba zajęcia prawidłowego i jednoznacznego stanowiska w kwestii charakteru prawnego wkładu ujawnia się szczególnie wyraźnie w związku z koniecznością respektowania podziału czynności rozporządzających wspólnika na objęte zakazem art. 863 § 1 KC i pozostałe, których zakaz ten nie dotyczy.
(37) Z treści art. 863 § 1 KC wynika, że przewidziany w nim zakaz nie rozciąga się na rozporządzenia wspólnika prawami nie należącymi do majątku wspólnego wspólników. Wspólnik może więc na zasadach ogólnych rozporządzać związanymi w pewien sposób z majątkiem wspólnym, ale do tego majątku nie należącymi, przysługującymi zatem tylko jemu, roszczeniami o udział w zyskach, roszczeniami o zwrot wydatków poniesionych na rzecz spółki, czy też prawami nabywanymi w razie wystąpienia ze spółki lub rozwiązania spółki (zob. art. 109 § 1 KH, dotyczący spółki jawnej, opartej - gdy chodzi o wspólny majątek wspólników, na podobnej konstrukcji, jak spółka cywilna).
(38) To samo, tym bardziej dotyczy roszczeń wspólnika pozostających w związku z rzeczą wniesioną do spółki tylko do używania, a skierowanych wobec osób innych niż wspólnicy. Przykładem ostatnio wspomnianych roszczeń mogą być, w wypadku oddania do używania nieruchomości dzierżawionej, roszczenia wspólnika - dzierżawcy wobec wydzierżawiającego o zwrot nakładów, przysługujące mu zgodnie z treścią stosunku dzierżawy po jej zakończeniu.
(39) Dla uniknięcia ewentualnych nieporozumień należy dodać, że z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych budynki stanowią części składowe gruntu (art. 48 KC), zaś własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą, która została połączona z nieruchomością w taki sposób, że stała się jej częścią składową (art. 191 KC).
(40) Poczynione wyżej uwagi dają podstawę do stwierdzenia wadliwości zastosowania przez Sąd Apelacyjny przepisów dotyczących wkładów (art. 861 i 862 KC) oraz art. 863 KC, a także art. 58 i 65 KC. Co się tyczy tego ostatniego przepisu, podkreślenia wymaga, że nakazywał on Sądowi Apelacyjnemu przy ustalaniu treści postanowień umowy spółki, dotyczących wkładów pozwanej, "raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu". Uwzględniając materiał dowodowy wskazujący na cel spółki pozwanej i powodów, trudno uznać za odpowiadające temu celowi przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że pozwana zobowiązała się do wniesienia jako wkładu "określonych wierzytelności z tytułu poczynionych nakładów".
(41) Jeżeli chodzi tu o roszczenie wobec wydzierżawiającego o zwrot nakładów poczynionych przez pozwaną na dzierżawioną nieruchomość, to nie powinno ujść uwagi, że roszczenie to powstawałoby przecież dopiero z chwilą zakończenia dzierżawy i tylko (w zasadzie) o tyle, o ile miałoby uzasadnienie w treści stosunku dzierżawy, determinowanej przede wszystkim umową stron (zob. wyrok SN z 19.11.1998 r., III CKN 33/98, OSN Nr 6/1999, poz. 110). Jaką przydatność miałaby taka wierzytelność w spółce mającej prowadzić działalność handlową?
(42) Zwłaszcza jeżeli się zważy, że przy tak określonym wkładzie pozwanej powodowie jako jej wspólnicy nie mieliby żadnych uprawnień do używania nieruchomości dzierżawionej przez pozwaną, ani zatem do dokończenia budowy pawilonu, ani też - później - do prowadzenia w nim działalności handlowej! Brak zgodnego z prawem ustalenia wkładu pozwanej czynił w okolicznościach sprawy w istocie niemożliwą ocenę umowy pozwanych z punktu widzenia zakazu sformułowanego w art. 863 § 1 KC.
(43) Wobec zasadności części podniesionych zarzutów - ze skargi kasacyjnej pozwanego odnoszących się do art. 861, 862 i 863 KC w zw. z art. 58 KC, a ze skargi kasacyjnej pozwanej zarzutu dotyczącego naruszenia art. 65 KC - obie skargi należało uwzględnić.